oktober
2018
oktober
2018
tekst en fotografie Jan Rood
De hieronder beschreven geschiedenis van de banpalen is een van vele die er over Amsterdam kunnen worden verteld. Zoek deze overblijfselen eens op. Ze zijn het waard om er eens een wandeling langs te maken.
Een banpaal, waar ik het hier over ga hebben, is een (zand)stenen paal die de grens van de banne (het rechtsgebied) van een stad aangeeft. Ze markeerden de stadsgrens.
Het woord verbannen, wat betekent dat eigenlijk en waar komt het vandaan? Het woordenboek zegt: uitwijzen uit een bepaald rechtsgebied. Afkomstig van “ban” plechtige afkondiging, vooral van de overheid, rechtsgevolg (boete, verbanning). Het is een verouderd woord dat je in de taal hier en daar nog wel tegenkomt, zoals in de ban zijn van iets of iemand; banneling; Banne Buiksloot, enz.
Een persoon die werd verbannen, mocht zich niet meer binnen het door banpalen gemarkeerde gebied bevinden. Verbanning is een vorm van straf, bedoeld om van iemand af te zijn. Als hij daarna toch binnen het gebied aangegeven door de banpalen werd aangetroffen, was hij strafbaar.
We hebben het dan over het rechtssysteem in de 17de eeuw zoals dat toen in Nederland bestond. Doordat dergelijke systemen en stadsgrenzen in de loop der tijd veranderden of verdwenen, zijn die banpalen ook grotendeels verdwenen of binnen de stadsgrenzen komen te liggen.
In steden zoals Gouda en Alkmaar en rondom Amsterdam zijn er nog exemplaren van te vinden en ik besloot die in en om Amsterdam eens op te gaan zoeken, als een soort tochtje in de geschiedenis. Van de zes banpalen die er ooit in Amsterdam stonden, zijn er uiteindelijk vier behouden gebleven, al staan ze niet allemaal meer op hun oorspronkelijke plaats. De twee die verdwenen zijn stonden bij de Diemerdam en Landsmeer.
Tussen Amsterdam en Ouderkerk aan de Amstel staat aan de Amsteldijk Noord bij nr. 65 in Amstelveen een banpaal, deels bak- en zandsteen, uit 1625. Je kunt er bijvoorbeeld vanaf het bekende Amsterdamse café-restaurant 't Klein Kalfje naartoe wandelen.
In de 17e eeuw stond hij op één Duitse mijl, oftewel 7407 meter, van de Amsterdamse bebouwde kom, de huidige Stadhouderskade. Vanaf de weg is hij gemakkelijk te zien, al kun je er fysiek niet echt bij komen omdat er een slootje tussen ligt.
Aan de westkant van Amstelveen staat een andere banpaal uit 1625. Op deze paal staat bovenaan het wapen van Amsterdam met daaronder de keizerskroon. Alhoewel hij dichtbij de straat staat valt hij toch niet echt op.
Oorspronkelijk stond deze paal naast het toegangshek van de voormalige buitenplaats “Elsrijk” maar staat nu ter hoogte van het heempark de Braak aan de Amsterdamseweg 212.
De aanleg van dit park startte aan het einde van de dertiger jaren van de vorige eeuw en fungeerde tevens als werkverschaffingsproject voor de vele werkelozen in die tijd. De banpaal staat in een groene wandelomgeving met behalve heempark de Braak het vermaarde Jac. P. Thijssepark en het Amsterdamse Bos.
Het oude dorp Sloten is ingeklemd door de stedelijke bebouwing en Ring van Amsterdam, maar heeft het dorpse karakter toch behouden. Ook hier staat een van de overgebleven Amsterdamse banpalen. Deze stamt uit 1794 (de vorige werd wegens bouwvalligheid verwijderd).
Op een ansichtkaart uit het begin van de 20e eeuw prijkt deze paal nog vlakbij de uit 1901 stammende Sint Pancratiuskerk. Nu staat hij echter ingebouwd tussen de huizen en is vanaf de weg praktisch niet te zien. Je moet hiervoor op de Sloterweg t/o 1231 zijn.
Wel een goed onderhouden paal. De inscriptie erop luidt (net zoals op de andere palen): “Terminus Proscriptionis, Uyterste palen der Bannelingen”.
Overigens herinnert niet alleen de banpaal aan de Sloterweg aan voorbije tijden. Deze straat heeft een rijke historie en nodigt uit voor een wandeling langs mooie oude pandjes.
De volgende paal, uit 1624, kent enige geschiedenis en wordt ook wel de Rembrandtpaal genoemd omdat hij rond 1650 door Rembrandt werd geschetst. Later verwerkte hij zijn schets tot ets.
Deze paal stond oorspronkelijk aan de Spaarndammerdijk, destijds een drukke verbindingsroute naar Haarlem. Eigenlijk is het een beetje een kneus: in 1867 werd hij gesloopt en leek daarna verdwenen. Toen later een deel ervan weer werd teruggevonden belandde dat uiteindelijk via onder andere het Oosterpark in het zogenaamde Geuzenbos. Hier staat dus alleen nog het middenstuk. Top en sokkel ontbreken.
Om deze banpaal te zien moet je naar het boezemgemaal Halfweg aan de Wethouder van Essenweg in Amsterdam-West. Achter dit gemaal, dat met een wandeling vanaf het NS-station Halfweg bereikbaar is, staat hij weer bijna op zijn oude plaats.
De publicatie van FiLOSCOOP wordt verzorgd door Bureau Everink te Almere.
Copyright © 2018 Jan Rood, Bureau Everink