Toenemende onveiligheid door struisvogelpolitiek

Naarmate de samenleving technischer en gecompliceerder wordt nemen ook de risico's van ernstige ongelukken toe. Te snelle introductie van technologische vernieuwingen brengt vaak onduidelijke risico's met zich mee, en zulke risico's vormen een groeiende maatschappelijke bedreiging. Er is een ander veiligheidsbeleid nodig, gericht op het elimineren van risico's die door hun ernst en omvang onaanvaardbaar zijn.

Onaanvaardbare risico's

Risico's kunnen globaal in twee categorieën worden ingedeeld: aanvaardbare en onaanvaardbare risico's. Bij aanvaardbare risico's is het mogelijk om door middel van risicobeheer te zorgen dat de uiteindelijke nadelige gevolgen van mogelijke schades beperkt zullen blijven.

Als het gaat om onaanvaardbare risico's moet er naar worden gestreefd het risico zoveel mogelijk terug te dringen en bij voorkeur geheel op te heffen. Bij zulke risico's vormt risicobeheer, dat wil zeggen verzekeren of bewust zelf het risico dragen, geen werkelijke oplossing.

Er kunnen verschillende redenen zijn waarom met betrekking tot een situatie vastgesteld moet worden dat er sprake is van een onaanvaardbaar risico. Zo zijn er de zogenoemde catastrofale risico's, waartoe bijvoorbeeld schades door oorlogsgeweld behoren. In verzekeringspolissen treft men uitsluitingsclausules aan die de verzekeraar beschermen tegen enorme schadeclaims bij catastrofale calamiteiten.
Catastrofale risico's worden als gevolg van kortzichtigheid vaak als onvermijdelijk beschouwd. Het vereist een lange-termijn visie om zulke risico's terug te dringen en er uiteindelijk een volledige bescherming tegen op te bouwen.

Ook zeer onduidelijke ofwel vage risico's zijn in veel gevallen onaanvaardbaar. Er is sprake van een onduidelijk risico als wél vaststaat dat er een mogelijk gevaar is, maar er onvoldoende ervaringsgegevens beschikbaar zijn om het risico bij benadering juist te kunnen calculeren. Bij onduidelijke risico's moet rekening worden gehouden met het meest ernstige scenario. Door het ondoordacht en te snel doorvoeren van technologische veranderingen krijgen we in de samenleving steeds meer met zulke onduidelijke en dus in feite onaanvaardbare risico's te maken.

Struisvogelpolitiek

Veel onaanvaardbare risico's krijgen onvoldoende aandacht omdat het onder ogen zien van het gevaar grote consequenties heeft. Men blijft liever in de waan dat het allemaal wel méévalt dan dat men zich geplaatst ziet voor de noodzaak van ingrijpende maatregelen. De enkeling die het gevaar wél ziet houdt vaak na enige tijd zijn mond, als blijkt dat zijn waarschuwingen tot gevolg hebben dat hij als een notoire spelbreker wordt beschouwd.

Zo had vóór 13 mei 2000 zich nog vrijwel niemand ooit zorgen gemaakt over het risico van grote vuurwerk-rampen. Met oud-en-nieuw wordt in ons land circa 10 miljoen kilo vuurwerk ontstoken, en ook wordt steeds meer vuurwerk gebruikt ter opluistering van grote evenementen. Al deze explosieven moeten worden vervoerd, opgeslagen en gebruiksgereed gemaakt. Dat brengt grote risico's met zich mee, en dat was ook al het geval vóór de ramp in Enschede. Maar kennelijk is het in onze samenleving pas mogelijk dergelijke gevaren te onderkennen nadat er verschrikkelijke ongelukken hebben plaatsgevonden.

"Achteraf is het een wrange constatering", schreef Toine Heijmans enkele dagen na de ramp in de Volkskrant, "haast niemand zag gevaar in S.E. Fireworks. Onderzoekers, ambtenaren en omwonenden hadden geen problemen met de vuurwerkopslag in een woonwijk. De vergunningen waren in orde, de controles ook. Pas later bleek het op papier onschuldige bedrijf een bom."

Andere onaanvaardbare risico's

Waarom waren zowel leken als deskundigen vóór de ramp in Enschede van mening dat aan vuurwerk-opslag geen grote risico's verbonden zijn? Omdat er nog te weinig harde ervaringsbewijzen voor het gevaar waren. Vuurwerk was (en is nog steeds) een onduidelijk risico, en zulke risico's worden in onze civilisatie op grote schaal genegeerd.

Zo zien we hoe de samenleving als geheel ook nog steeds de ogen sluit voor de vergiftiging van de leefomgeving. Ook dit betreft een onduidelijk risico, want we weten niet precies hoe ernstig de lange-termijn nadelige gevolgen van de milieu-aantasting zijn.

Onder meer is niet exact bekend wat de uiteindelijke gevolgen zullen zijn van de nog altijd plaatsvindende gifdumpingen in zee. Het dumpen van nucleair afval in zee is verboden, maar het gebeurt nog steeds. Ook weten we dankzij GreenPeace dat er duizenden vaten radioactief afval op de zeebodem voor de Normandische kust liggen te roesten.

Een ander voorbeeld van onvoldoende rekening houden met onaanvaardbare onduidelijke risico's is het plan om radioactief afval diep in de grond op te bergen. Ook het dumpen van uiteenlopende andere schadelijke stoffen op grote diepte in de aarde wordt thans serieus overwogen. De beleidsmakers lijken te denken dat als je allerlei giftige en levensgevaarlijke troep maar vér uit het zicht wegstopt ook het gevaar verdwenen is.

Tijdbommen

Zijn we als samenleving bezig steeds meer tijdbommen te plaatsen die op onvoorspelbare momenten in de toekomst lastige problemen tot verschrikkelijke rampen zullen veroorzaken?

Wordt er bijvoorbeeld wel voldoende nagedacht over de onduidelijke risico's die de chemische industrie in een dichtbevolkt land als Nederland met zich meebrengt? Er liggen in ons land zeer veel giftige stoffen opgeslagen en deze worden ook op grote schaal verwerkt en getransporteerd. Nog onlangs, in mei van dit jaar, vond in Drachten een grote brand plaats in een verwerkingsbedrijf voor chemisch afval, waarbij hoge concentraties gevaarlijke stoffen in de atmosfeer kwamen. Moeten we als samenleving nu echt eerst wachten op nog meer ervaringsgegevens (lees: ernstige ongelukken) voor we ons van de gevaren bewust worden?

Een ander voorbeeld is het avontuur van de genetische manipulatie waar de wereld zich thans halsoverkop in stort. Over het risico dat transgene gewassen genetische informatie doorgeven aan andere planten en zo ernstige verstoringen in het milieu veroorzaken is nog weinig bekend.

Ook is nog niet duidelijk bekend wat de gevolgen kunnen zijn van het door genetische manipulatie bestendig maken van gewassen tegen bestrijdingsmiddelen. Zeker is echter wel dat dankzij de aldus veroorzaakte resistentie het gebruik van bestrijdingsmiddelen nog makkelijker wordt en waarschijnlijk verder zal toenemen. Resten van die middelen blijven op de gewassen achter en komen in ons voedsel terecht.

Over de met genetische manipulatie verbonden risico's bestaan nog maar weinig ervaringsgegevens: het zijn onduidelijke risico's en daarom ware tijdbommen. Tegen zulke risico's kunnen we ons alleen beschermen door zeer strenge veiligheidseisen die de mogelijkheden tot overhaaste technologische veranderingen beperken.

Enkele andere tijdbommen onder onze civilisatie zijn: de steeds grotere afhankelijkheid van computers en netwerken, het risico dat door overmatig gebruik van antibiotica gevaarlijke resistente bacteriën ontstaan die ernstige epidemieën veroorzaken, de onduidelijke gezondheidsrisico's van steeds meer draadloze telecommunicatie via elektromagnetische golven, de lange-termijn risico's voor de volksgezondheid van allerlei synthetische lichaamsvreemde medicijnen, de risico's die worden veroorzaakt doordat veel mensen drugs gebruiken, en de kans op een enorme overstroming door de voortdurende stijging van de zeespiegel.

Ander veiligheidsbeleid

Bij onaanvaardbare risico's moet het veiligheidsbeleid erop gericht zijn dat het risico tot nul wordt gereduceerd. Vandaag de dag is het echter gebruikelijk om ook voor dergelijke risico's veiligheidsnormen in te stellen. Zulke normen komen vaak tot stand doordat de verschillende partijen die met de te beveiligen situatie of activiteit te maken hebben een compromis sluiten. Zelfs de veiligheidsvoorschriften voor vliegtuigen lijken op deze wijze te worden opgesteld.

Een op compromis-normen gebaseerd veiligheidsbeleid zal, als het om onaanvaardbare risico's gaat, altijd tekort schieten. En veel onduidelijke risico's zijn onaanvaardbaar, omdat de ongunstigste scenario's verschrikkelijk leed kunnen veroorzaken en mensenlevens kunnen kosten. Bij zulke risico's is de enige aanvaardbare norm: zero accidents.

Een doeltreffend veiligheidsbeleid zal alleen mogelijk zijn als wordt ingezien dat het creëren en handhaven van veiligheid voortdurende aandacht en inspanning vereist. Bestaande methodes, technologieën en tradities waarvan is gebleken dat ze veilig zijn hebben derhalve grote waarde en mogen niet lichtvaardig overboord worden gegooid.

Bewijsplicht

Bij voorstellen tot ingrijpende veranderingen behoort de bewijsplicht voor de veiligheid altijd te liggen bij degenen die de veranderingen willen invoeren. Het is absurd om dit om te keren en bijvoorbeeld van tegenstanders van genetische manipulatie te verlangen dat ze de onveiligheid van deze technologie aantonen. Het gaat bij dergelijke nieuwe technologieën immers om onduidelijke risico's waarover nog vrijwel geen ervaringsgegevens bestaan. Pas als de voorstanders van genetische manipulatie onomstotelijk hebben aangetoond dat hun voorstellen géén risico's met zich mee brengen zouden deze plannen uitgevoerd mogen worden.

Opmerkelijk is overigens dat de wereld al sinds 1965 beschikt over een nieuw soort logica, de fuzzy logic ofwel vage logica, waarmee onduidelijke risico's onder controle gebracht kunnen worden. Volgens de principes van deze door de Amerikaanse hoogleraar Lotfi Zadeh ontwikkelde logica heeft bij vage informatie over een gevaar het vermijden of afwenden van dit gevaar altijd de hoogste prioriteit. Eenvoudig gezegd: neem bij een onduidelijk risico altijd het zekere voor het onzekere.

Helaas wordt fuzzy logic wél toegepast om te zorgen voor trillingvrije video-opnames maar niet om de samenleving veiliger te maken. Het is de hoogste tijd voor een beter veiligheidsbeleid.