Prof. Pim Fortuyn ziet rol van religie wel erg beperkt

Door ing. Jan Everink

De functie van de kerken is volgens prof. dr. Pim Fortuyn: de gelovigen helpen bij het vormgeven en verdiepen van hun religieus besef. "De basis voor godsdienst en kerkgenootschap", schrijft hij in zijn boek "De verweesde samenleving" (Bruna, 1995), "is religiositeit, religieus besef. Dat is een besef dat mensen niet bij brood alleen leven, maar zich verdiepen in zingevingsvraagstukken in het algemeen en de zin van hun particuliere bestaan in het bijzonder.

Religie als folklore

Dat de door Fortuyn aan de kerken toebedeelde rol wel erg mager is blijkt als we een vergelijking maken met de natuurwetenschappen. In de middeleeuwen hadden ongetwijfeld veel mensen een soort "natuurkundig besef". Veel mensen voelden intuïtief aan dat de natuur een enorme invloed op hun leven had. Als de natuurkunde nooit iets anders had gedaan dan de mensen helpen bij het verdiepen en vormgeven van dit "natuurkundig besef" zou er vandaag de dag geen sprake zijn van de vele technische verworvenheden die de huidige samenleving mogelijk maken.

Religie heeft in de hedendaagse maatschappij een grote mate van vrijheid maar mag, zo luidt de heersende opvatting, niet de pretentie hebben belangrijke waarheden te bezitten. Het bovennatuurlijke is nu eenmaal een mysterie en de kerken moeten de eersten zijn om dit inzicht uit te dragen. Het individu kan in deze opvatting uit een bonte verscheidenheid aan geloven en religieuze bewegingen kiezen wat het beste bij hem of haar past. Zoals men ook de kleren koopt waarin men zich het prettigst voelt. Religie komt meer en meer in het domein van de folklore: een verschijnsel dat voor afwisseling zorgt en het leven interessanter maakt maar dat de essentie van het bestaan niet raakt.

Fundamentele waarheden

Van de natuurwetenschappen wordt verwacht, zelfs geëist, dat ze wetmatigheden ontdekken die altijd en voor iedereen gelden. Daardoor hebben wetenschap en techniek enorme vooruitgang geboekt. Zou het individu ook op geestelijk gebied niet gebaat zijn met duidelijke kennis in plaats van met "verdieping van het religieus besef"? Moet de religie niet juist de fundamentele zekerheden op geestelijk terrein aanbieden die de wetenschap niet kan verschaffen?

Aannemelijk is dat het oorspronkelijke Christendom inderdaad zulke zekerheden kon bieden. Jezus Christus beschikte waarschijnlijk over spirituele kennis die zeker zo onaantastbaar was als de hedendaagse natuurkundige kennis. Christus heeft echter helaas zijn ontdekkingen niet zelf op schrift gesteld. Daarom moeten we afgaan op hetgeen pas vele jaren na zijn dood door enkele mensen is gepubliceerd. Het is begrijpelijk dat daardoor veel verloren is gegaan.

Dat is echter geen reden om aan de theologie, in de ruime zin van religieuze wetenschap, niet dezelfde hoge eisen te stellen als aan de natuurwetenschappen. We moeten mijns inziens niet, zoals Fortuyn doet, de kerken hun leerstelligheid verwijten, we moeten aan de kerken vragen de correcte leerstellingen te verkondigen. Een kerk die niet over bruikbare antwoorden op religieuze vragen beschikt kan haar fundamentele taak niet vervullen.

Moderne samenleving mist ideologische basis

De moderne samenleving heeft geen ideologisch fundament en zal daarom, als dit probleem niet wordt opgelost, vroeg of laat inéénstorten. Cultuuroptimisten als prof. Fortuyn kunnen het verval nog wel enige tijd vertragen maar uiteindelijk zullen ze het niet kunnen stoppen. Er zijn trouwens maar weinig mensen zoals Pim Fortuyn die de moeite nemen en de intelligentie bezitten om te analyseren welke mankementen het bouwwerk van de moderne samenleving vertoont en welke remedies daarvoor toegepast zouden kunnen worden. Daarin verschilt Fortuyn van veel huidige politieke en wetenschappelijke machthebbers, wier vertrouwen in de toekomst voornamelijk het gevolg is van hun oogkleppen.

Fortuyn lijkt echter niet te onderkennen dat de moderne civilisatie geen ideologische basis heeft en daarom tenslotte waarschijnlijk onder haar eigen gewicht zal bezwijken. In "De verweesde samenleving" getroost hij zich veel moeite om duidelijk te maken wat er gedaan zou kunnen worden om verdere chaos te voorkomen. Hij denkt dat de moderne samenleving na een grondige opknapbeurt nog best heel lang mee kan, omdat volgens hem door onder meer Voltaire ten tijde van de Verlichting een stevige filosofische fundering aan deze samenleving is gegeven.

Verantwoordelijke religie

Voltaire en andere filosofen van de Verlichting hadden echter niet de bedoeling om de theologie als fundamentele wetenschap te onttronen en de natuurkunde in haar plaats te zetten. Wél wilden ze de religieuze wetenschap evenals de natuurkunde rationeler maken. Dat is hen echter wat de religie betreft niet gelukt: de leerstellingen van de traditionele kerken zijn niet rationeler geworden maar de kerken zijn gewoon hun invloed kwijtgeraakt. Omdat die invloed nog voortdurend verder afbrokkelt doen de kerken thans vaak erg hun best om zich aan te passen aan de moderne samenleving. Maar is het niet veel meer de taak van een kerk om door op wijsheid gebaseerd gezag te fungeren als het geweten van de samenleving?

De voorstellen van Fortuyn zijn doordacht en praktisch. Hier is iemand aan het woord die in staat is en de moeite neemt de samenhang tussen verschillende maatschappelijke ontwikkelingen en problemen te overzien, iemand die niet zoals veel politici en commentatoren slechts een aantal stokpaardjes berijdt. Maar de moderne civilisatie is zolang een cultuur-ondersteunende ideologie ontbreekt niet te redden, zelfs niet met hulp van prof. Fortuyn.

De moderne mens is erg succesvol met de realisatie van het grote plan van Descartes: de natuur onderzoeken, onderwerpen en dienstbaar maken. Daar ontbreekt echter iets wezenlijks aan: de wijsheid die nodig is om richting te geven aan de maatschappelijke ontwikkeling. Zolang dat fundamentele euvel niet is verholpen blijft het bouwwerk van onze civilisatie gevaarlijk wankel.