Behoud van gezichtsvermogen
op oudere leeftijd

door Katja Vogel

september 2009

In verband met de kwaliteit van leven speelt het gezichtsvermogen een grote rol, het hele leven door, dus ook op oudere leeftijd. Of het nu gaat om autorijden, fietsen, studeren, huishoudelijke activiteiten, sms’en, knutselen of tennissen, voor een plezierig leven in de senioren-fase is goed kunnen zien van eminent belang. Gelukkig kan men zelf, zo is door onderzoek vastgesteld, veel doen om het gezichtsvermogen op oudere leeftijd te behouden.


Vitamine A onmisbaar

Dankzij modern onderzoek is met name de kennis over de rol die voeding speelt bij de conditie van de ogen belangrijk toegenomen en zijn ontdekkingen gedaan die speciaal voor een plezierige oude dag nuttig zijn. Het inzicht dat voedingsstoffen van belang zijn voor het gezichtsvermogen is op zichzelf niet nieuw. Zo werd al ruim voor de Tweede Wereldoorlog vastgesteld dat vitamine A nodig is om nachtblindheid te voorkomen.


Ook op oudere leeftijd nog goed kunnen
lezen: belangrijk voor de levenskwaliteit

Nachtblindheid kan heel lastig zijn. Iemand die nachtblind is heeft niet alleen meer moeite om bij heel zwak licht nog te kunnen zien, maar ook om zich bij plotselinge overgang van een lichte naar een donkere omgeving daaraan aan te passen. Dit kan bijvoorbeeld gebeuren doordat men op een donkere weg in het licht van een tegemoetkomende auto kijkt. Iedereen heeft dan enige tijd nodig voor hij weer aan het donker is gewend en weer goed kan zien, maar bij nachtblindheid duurt dit veel langer.

Voldoende inname van vitamine A is daarom extra belangrijk als men ’s avonds aan het verkeer deelneemt. Vitamine A komt onder meer voor in melk, boter, lever(worst), vette vis en eieren. In uiteenlopende plantaardige producten zoals worteltjes, groene bladgroentes en mandarijnen is vitamine A aanwezig in de vorm van bèta-caroteen, een voedingsstof die in het lichaam kan worden omgezet in vitamine A.

Behalve om bij schemerlicht te kunnen zien is vitamine A ook op andere manieren onmisbaar voor het oog, onder meer voor een goede conditie van het hoornvlies. Dit heldere voorste deel van het oog is de plaats waar de lichtstralen in het oog binnenkomen.

Dat het hoornvlies helder en onbeschadigd blijft is uiteraard essentieel. Bij een ernstig gebrek aan vitamine A kan het hoornvlies, dat maar ongeveer een halve millimeter dik is, zo erg door beschadigingen worden aangetast dat volledige blindheid optreedt. In ontwikkelingslanden worden veel kinderen blind als gevolg van vitamine A-tekort, een schrijnend volksgezondheidsprobleem dat in Nederland en andere westerse landen gelukkig niet bestaat.


Maculadegeneratie

Een probleem waar we in het Westen wel mee te maken hebben is dat veel oudere mensen last hebben van een sterk gestoord gezichtsvermogen door achteruitgang van de zogenoemde macula of gele vlek.

Maculadegeneratie, ook wel AMD (age-related macular degeneration) of LMD (leeftijdgebonden maculadegeneratie) genoemd, is zelfs de voornaamste vorm van ernstige slechtziendheid bij senioren in westerse landen. Bij deze, op middelbare of latere leeftijd beginnende aandoening wordt het vermogen om scherp te zien en fijne details te onderscheiden aangetast doordat het centrale deel van het netvlies, de macula lutea, geleidelijk steeds minder goed functioneert.

Lichtstralen die via het hoornvlies het oog binnenkomen bereiken via de lens (die zich achter de pupil bevindt) en het glasvocht (een heldere gelei-achtige substantie binnenin het oog) het achterin het oog gelegen netvlies. De lichtgevoelige cellen van het netvlies vangen de lichtstralen op en zetten ze om in elektrische signalen die via de oogzenuw worden doorgestuurd naar de hersenen.

In de macula lutea, de voor scherp zien belangrijke gele vlek, zijn heel veel van deze lichtgevoelige cellen aanwezig. Met de macula zien we het centrale deel van het gezichtsveld. Omdat bij AMD het ziekteproces in het algemeen beperkt blijft tot de macula, blijft het ruimere gezichtsvermogen doorgaans behouden.


Sociale blindheid

Hoewel de patiënt dus niet volslagen blind wordt, betekent de sterke vermindering van het centrale zien waarmee een voortgeschreden vorm van AMD gepaard gaat een ernstige aantasting van de levenskwaliteit. In verband met de vele nadelige effecten op het sociale leven wordt daarom vaak de term sociale blindheid gebruikt. Denk bijvoorbeeld aan de problemen die optreden als iemand niet meer goed kan lezen. Ook de wrijvingen die in het sociale verkeer kunnen ontstaan als gevolg van moeilijkheden bij het herkennen van gezichten, en de stress die optreedt als iemand niet meer goed zelfstandig kan reizen, dragen bij aan een sterke vermindering van het gevoel van welbevinden, zelfs al is iemand verder goed gezond.

Hoewel er enkele gunstige en hoopvolle ontwikkelingen bestaan, zijn de behandelingsmogelijkheden van AMD helaas beperkt. Preventie en afremming van het degeneratieproces zijn daarom van groot belang. Vooral in de beginfase van de kwaal zijn er vaak geen of nauwelijks klachten. Bij de zogenoemd droge vorm van AMD, de vorm die het meest voorkomt, gaat de macula-conditie in het algemeen slechts langzaam achteruit. Bij de veel minder vaak optredende natte vorm kan de vermindering van het gezichtsvermogen echter heel snel gaan. In hoeverre iemand hinder van de kwaal ondervindt is natuurlijk ook afhankelijk van het feit of een of beide ogen zijn aangetast.

Geschat wordt dat in Nederland in de groep van 55- tot 64-jarigen zo’n 14% een of andere (veelal lichte) vorm van maculadegeneratie heeft, terwijl dit bij 75-plussers 37% is. Het goede nieuws is dat men zelf veel kan doen om AMD te voorkomen of te vertragen. Zo kan het risico worden beperkt door niet te roken, niet veel alcohol te drinken en de ogen te beschermen tegen overmatige blootstelling aan zonlicht.


Behoud van gezichtsvermogen maakt
sociale contacten makkelijker


Voedingsstoffen tegen AMD

Verder zijn gezonde voedingsgewoontes heel belangrijk. Tot de voedingsstoffen die kunnen helpen aantasting van de macula lutea tegen te gaan behoren omega-3 vetzuren, nutriënten die onder meer in (vette) vissoorten zoals zalm, makreel, haring of tonijn worden aangetroffen. Toen Australische onderzoekers de resultaten van 9 verschillende studies combineerden en analyseerden stelden ze vast dat mensen die met hun voeding veel van dit soort vetzuren naar binnen kregen duidelijk minder risico liepen om ernstige AMD te krijgen.

Andere voedingsstoffen die belangrijk zijn in de strijd tegen AMD zijn luteïne en zeaxanthine, twee stoffen die voor de gele kleur van de macula zorgen. Dankzij hun gele kleur zijn luteïne en zeaxanthine in staat om de blauwe straling die in zonlicht aanwezig is tegen te houden en zo het netvlies tegen de schadelijke inwerking van deze stralen te beschermen. luteïne en zeaxanthine kunnen echter niet door het lichaam worden gemaakt. Met andere woorden: de hoeveelheid die voor de gele vlek beschikbaar is, is afhankelijk van de hoeveelheid die met de voeding of uit voedingssupplementen wordt opgenomen. luteïne en zeaxanthine worden onder meer aangetroffen in groene bladgroentes zoals spinazie en boerenkool, groene kool, mais, sinaasappels en eidooiers.

Een ruime beschikbaarheid van luteïne en zeaxanthine is extra belangrijk omdat deze stoffen behalve als schild tegen blauw licht ook werkzaam zijn als antioxidanten. Dit zijn stoffen die helpen de macula en andere delen van het oog te beschermen tegen de schadelijke inwerking van zogenoemde vrije radicalen, agressieve deeltjes die in het lichaam hinderlijke schade kunnen veroorzaken.

Dat antioxidanten belangrijk zijn tegen AMD is door onderzoek aangetoond. Zo bleek voedingssuppletie bestaand uit een combinatie van verschillende antioxidanten, waaronder vitamine C en vitamine E, een remmende werking tegen ernstige vormen van AMD te hebben. Goede bronnen van vitamine C zijn onder meer sinaasappels en andere citrusvruchten, kiwi’s, zwarte bessen, aardbeien, broccoli en peterselie. Vitamine E komt onder meer voor in eieren, garnalen, tarwekiemen, koudgeperste plantaardige oliën, amandelen, hazelnoten en spinazie. Deze belangrijke vitamines zijn ook als voedingssupplementen bij drogisten en andere winkels verkrijgbaar.


Ouderdomsstaar

Behalve ter bestrijding van AMD kunnen antioxidanten ook helpen tegen een andere aandoening die op oudere leeftijd veel voorkomt en tot ernstige vermindering van het gezichtsvermogen kan leiden, namelijk staar ofwel cataract. Dat is een kwaal waarbij de ooglens, die normaliter helder en transparant is, troebel wordt. Dit leidt tot afwijkingen in de richting van de lichtstralen, die daardoor in plaats van een duidelijk een onscherp beeld op het netvlies vormen. Met als gevolg dat de patiënt wazig ziet, alsof hij door een stuk matglas kijkt, en zelfs briljante kleuren grauw lijken. Ook komt het voor dat men door cataract moeilijk kan zien bij zwak licht omdat de troebele lens minder licht doorlaat.

Evenals maculadegeneratie kan staar verschillende oorzaken hebben en zijn er ook speciale vormen van de ziekte die op jonge leeftijd voorkomen. Maar net zoals bij maculadegeneratie gaat het in de grote meerderheid van de gevallen om geleidelijke achteruitgang op latere leeftijd. Het gezichtsvermogen gaat ook bij cataract in het algemeen langzaam achteruit maar toch is de situatie voor de patiënt beter dan bij maculadegeneratie.


Verse groentes met ei: veel vitamines,
plus luteïne en zeaxanthine
 

Het is namelijk mogelijk de troebele lens operatief te verwijderen en te vervangen door een kunstlens. Hoewel zo’n ingreep veel voordeel kan opleveren kleven er ook diverse bezwaren aan, dus blijft het van belang om het ziekteproces zoveel mogelijk te voorkomen of te vertragen. Gebleken is dat voeding daaraan een belangrijke bijdrage kan leveren.


Dankzij goed gezichtsvermogen ook op oudere
 leeftijd nog volop meedoen in het leven

Vastgesteld is dat bij ouderdomsstaar aantasting door vrije radicalen van lens-eiwitten, onder meer veroorzaakt door ultraviolet licht, een belangrijke rol speelt. Dit inzicht heeft geleid tot onderzoek naar mogelijkheden om de cataract-ontwikkeling te bestrijden met antioxidanten, stoffen die schade door vrije radicalen tegengaan. Daarbij is gebleken dat, evenals bij AMD het geval is, zowel vitamine C als vitamine E kunnen helpen het optreden van ouderdomsstaar tegen te gaan.

De basis voor een goede voorziening met oogbeschermende voedingsstoffen is een gezond dagelijks menu met onder meer regelmatig (vette) vis en veel vers fruit en verse groenten. Aan te bevelen is om gevarieerde en wisselende combinaties van verschillende vruchten en groenten te eten.
De zekerheid van voldoende inname van voor de ogen belangrijke voedingsstoffen kan nog worden vergroot door middel van voedingssupplementen. Heel praktisch is een breed samengesteld multipreparaat dat alle belangrijke vitamines en mineralen levert. Zulke preparaten bevatten vaak relatief weinig vitamine C, dus daarom is het verstandig om ook nog dagelijks een vitamine C-supplement in te nemen. Omdat multipreparaten in het algemeen ook geen luteïne of zeaxanthine bevatten kunnen bovendien nog supplementen worden genomen waarin deze voedingsstoffen aanwezig zijn.
 

De publicatie van FiLOSCOOP wordt verzorgd door Bureau Everink te Almere
Copyright © 2009  Katja Vogel, Bureau Everink
Foto's iStockPhoto